Het Westen en Rusland na de oorlog

Standbeelden op het Rode Plein in Moskou van voormalige Sovjetleiders (Bron: Pixabay)

Wat moeten we in ’s hemelsnaam aan met Rusland als de oorlog in Oekraïne voorbij is? Hoe die oorlog ook afloopt (Oekraïne wint, een onbevredigend vredesakkoord of Rusland wint alsnog), we zullen ons moeten verhouden tot een land in Europa dat een sinds WO II niet meer vertoond agressief gedrag heeft tegen buurlanden. Tsjetsjenië, Georgië, Moldavië en Oekraïne zijn er tot nu toe slachtoffer van en andere (buur)landen vrezen het ergste. Poetin – zo moet men vrezen – stopt niet bij Oekraïne.

Het optreden van de Russische (leger)leiding tegenover burgers maar ook tegenover de eigen soldaten is onvoorstelbaar wreed. Dat zagen we al in Tsjetsjenië en Syrië maar hetzelfde gebeurt in Oekraïne. Het aantal moorden in binnen- en buitenland op critici dat het Poetin regiem op zijn geweten heeft, loopt inmiddels in de tientallen. Het liegen en verdraaien van feiten tegenover de eigen bevolking maar ook in internationale organen neemt bijna ridicule vormen aan. In Rusland zelf wordt de repressie steeds sterker. De onafhankelijke pers is al gemuilkorfd, demonstraties tegen het regeringsbeleid of de oorlog zijn verboden. Mensenrechtenorganisaties worden tot buitenlandse agenten verklaard. Belangenorganisaties voor minderheden als homo’s zijn terroristische organisaties. Buitenlandse bezoekers moeten een loyaliteitsverklaring aan het Russische regiem ondertekenen. Rusland is er wat democratie en vrijheid van meningsuiting betreft slechter aan toe dan onder de laatste jaren van het communisme. Het is een maffiastaat geworden. En protest van de Russen zelf blijft op een enkele uitzondering na achterwege. Of ze steunen in meerderheid Poetin of ze zijn bang voor de gevolgen van protest, niemand kan dat met zekerheid zeggen. Derek Sauer zegt dat er een kleine minderheid fel tegen de oorlog in Oekraïne is, een iets grotere minderheid is fel voor en de overgrote meerderheid kijkt weg. Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben. Wat moet je met zo’n land?

Trainingen & Democratische Hoop

Ik ben zelf een keer of tien, twaalf in Rusland geweest. De eerste keer nog toen Gorbatsjov president was om te onderzoeken of zijn glasnost en perestrojka wel echt gemeend waren. De andere keren om na de ineenstorting van het communisme diverse opkomende politieke partijen een training te geven over hoe te opereren binnen een democratisch bestel. In Moskou, Sint-Petersburg, Novgorod, Kaloega en Novosibirsk heb ik met enthousiaste, meestal jonge, aankomende politici gesproken. Ze waren bijna allen erg optimistisch over de mogelijkheid van een democratisch Rusland. Je werd er zelf ook optimistisch door.

Ik herinner me echter een gesprek in een café in Novosibirsk met de organisator van een training daar waarin mijn gesprekspartner een buitengewoon somber verhaal had. Hij vreesde voor een terugkeer onder Poetin (het was ten tijde van diens eerste termijn als president) van de dictatuur. Ik sprak hem tegen onder aanvoering van het argument dat wij hier toch maar mooi in een openbaar café kritiek konden leveren op de regering van Poetin zonder voor repercussies te hoeven vrezen. Dat was toen nog zo, maar nu al lang niet meer. Helaas kreeg hij gelijk en had ik ongelijk.

Het Russische volk is in een aantal opzichten een bijzonder volk. Als je naar de geschiedenis van Rusland kijkt ben je verbaasd over de capaciteit van de Russen om een heleboel onmenselijk leed te verdragen zonder in opstand te komen. Een dociel volk, om niet te zeggen slaafs. Verbaasd over de neiging van de Russen om hun tsaar, wie dat dan ook is, een echte tsaar of een president als een halfgod te accepteren en de fouten van het regiem niet aan de tsaar maar aan en of andere ondergeschikte bestuurder te wijten. Om de neiging hun land daarnaast een bijzondere lotsbestemming toe te dichten. Of dat nu het derde en laatste Rome is of het Euraziatische bolwerk tegen de decadentie van het Westen zoals de Russische pseudo-filosoof en Poetin-fluisteraar Alexandr Doegin zegt. Verbaasd over de acceptatie door de Russen van de toe-eigening van miljarden aan staatsbezit door oligarchen en de endemische corruptie in de maatschappij van hoog tot laag, van de politieagent op straat tot de chirurg in het ziekenhuis.

Ik begin te vrezen dat het merendeel van de Russen een gering talent voor democratie heeft. Dat heeft veel te maken met hun historie. Terwijl in West-Europa de verlichting doorbrak, de Franse revolutie uitbrak en Engeland op haar manier zich ontwikkelde richting een parlementaire democratie, bleef Rusland het feodale land dat het al eeuwen was. De gewone Rus komt niet in opstand, althans dat is maar zelden gebeurd en toen het tijdens de voor Rusland rampzalig verlopende Eerste Wereldoorlog toch een keer gebeurde kon de opstand door een kleine groep communisten worden gekaapt die vervolgens hun leider Lenin tot een nieuwe tsaar verhieven. De Russen weten niet wat democratie is en kunnen die niet hanteren. Het Russische volk heeft zichzelf nooit kunnen regeren. Niet voor niets riepen de Russen al bij het ontstaan van hun natie de Vikingen te hulp om hen te regeren omdat ze dat zelf niet konden.

Een land wordt niet van de ene op de andere dag democratisch. Toen ik trainingen in democratie gaf heb ik ooit (voor mezelf) een lijstje van voorwaarden opgesteld voor het tot stand komen en beklijven van een solide democratisch bestel. Heel kort zal ik die hier noemen:

(nogal logisch) periodiek vrije en eerlijke verkiezingen met een keuze tussen meerdere partijen maar dat is verre van genoeg.
onafhankelijke en verantwoordelijke media.
het bestaan van een rechtsstaat met onafhankelijke rechtbanken, niet alleen op papier (zoals in Rusland) maar ook feitelijk.
het bestaan van meerdere machtsbalansen tussen diverse organisaties in de maatschappij (vakbonden vs werkgevers, consumentenorganisaties, actiegroepen etc.).
het ontstaan en beklijven van een gezonde politieke cultuur, niet alleen bij politici maar ook bij de kiezers. Vaclav Havel zei het zo: de noodzaak om in waarheid te leven.
Een breed gedeeld besef dat een meerderheid rekening moet houden met de belangen van een minderheid. Met name de rechten van etnische minderheden moeten individueel opeisbaar zijn.
Er moet materieel genoeg zijn om te verdelen en er moet uitzicht zijn op materiële vooruitgang voor alle groepen.
het helpt als er vanuit de buitenwereld ook een stimulans richting democratie wordt gegeven.
Opbouw van een democratie kost tijd, helaas vaak veel tijd.

Democratie ontstaat met vallen en opstaan

Democratie moet een volk leren met vallen en opstaan en zoals gezegd over een lange periode van tijd. De tweede korte periode in de Russische geschiedenis waarin sprake was van een ontluikende democratie, was na de ineenstorting van het communistisch bestel in 1990. Toen was er (weer betreurenswaardig kort) een redelijk vrije pers, werden onafhankelijke en vrije politieke partijen opgericht en werden min of meer normale verkiezingen gehouden. Dat was ook de periode waarin we aankomende politici konden trainen en proberen wegwijs te maken in een democratisch bestel. Die periode is al geruime tijd weer voorbij. We zijn weer terug bij de “normale” Russische verhoudingen. De Russen hebben opnieuw een tsaar in de persoon van Poetin en ze hebben een geestelijk leider in de patriarch van Moskou Kirill die, net als in de middeleeuwen gebeurde, de tsaar zijn steun geeft en de oorlog zijn zege. De miljoenen Russen op het platteland krijgen hun informatie alleen van door de staat gecontroleerde media (vooral de televisie) en spelen politiek al helemaal geen rol. De (vooral mannelijke) jonge hoger opgeleide mensen uit de grote steden hebben massaal het land verlaten bij de mobilisatie die Poetin afkondigde. De stem van het Russische protest klinkt noodgedwongen vooral in het buitenland.

En toch moeten we ons met Rusland verhouden. Nu natuurlijk door sancties en steun aan Oekraïne maar ook straks na de oorlog. Een situatie zoals met Duitsland na WO II zal niet ontstaan omdat – wat er ook gebeurt – Rusland niet zo zal verliezen dat Moskou door de overwinnaar wordt bezet en er een oorlogstribunaal à la Neurenberg in Smolensk of den Haag kan worden gehouden om Poetin en zijn trawanten te berechten. De kans dat de Russen uit zichzelf door een proces van zelf-loutering zullen gaan zoals de Duitsers (overigens ook niet vrijwillig) is niet groot. Dus wat dan?

Veel zal afhangen van de manier waarop de oorlog in Oekraïne eindigt en of Poetin of een vergelijkbare “tsaar” aan de macht blijft. Maar een aantal aanbevelingen voor onze houding ten opzichte van Rusland zijn al wel te formuleren:

Ook als Poetin verdwijnt en er een liberaler ogend bewind in Rusland komt moeten we Rusland met een gezonde portie argwaan blijven benaderen. Democratie en respect voor de mensenrechten zijn al twee maal na een korte periode weer terzijde geschoven. Een derde keer is bepaald niet denkbeeldig. Het zal lang duren voor we Rusland met een gerust hart kunnen vertrouwen.
We moeten daarom zo onafhankelijk mogelijk blijven/worden van Russische producten of het om energiedragers gaat of wat voor andere essentiële commodity’s dan ook. Dat betekent ook de nu nog van Russische energie afhankelijke Europese landen helpen die afhankelijkheid te verminderen, desnoods met enige zachte dwang.
Sancties kunnen alleen worden opgeheven bij een ander regiem in Rusland, niet bij het beëindigen van de oorlog in Oekraïne
De effectiviteit van die sancties moet – zo lang ze nog bestaan – omhoog, sluiproutes via derde landen afgesloten en de controle daarop vergroot. Met name export naar Rusland van militair toepasbare producten moet uitgesloten blijven.
We moeten wel – hoe moeilijk ook misschien – contact zoeken en houden met kritische geesten in Rusland en hun lot voortdurend in de internationale aandacht houden.
Vroeger bestond radio Free Europe. De bedoeling daarvan was te proberen de Russen en de door Rusland gedomineerde landen van informatie te voorzien buiten de door de communistische partij gecontroleerde media om. Het huidige Rusland heeft getracht door allerlei manipulaties via het internet ontwikkelingen en verkiezingen in het westen te beïnvloeden. Dat moet het westen beter kunnen. Via de alternatieve media zou opnieuw geprobeerd moeten worden de Russen van meer objectieve informatie over wat hun regering allemaal uitvreet, te voorzien.
En tenslotte nog dit: ik had als erkend gewetensbezwaarde tegen militaire dienst nooit gedacht dit nog eens te zullen zeggen: de westerse defensiecapaciteit (en zeker de Europese) moet worden vergroot.

Er is een kleine reden voor een lichte hoop. Kennelijk is het Poetin regiem er zelf niet helemaal gerust op dat het aan de macht kan blijven en de oorlog kan winnen. Nog even afgezien van de inschattingsfouten die zijn gemaakt m.b.t. de Oekraïense wil tot verzet en de westerse wil om een streep te trekken, heeft Poetin ook intern wel een paar serieuze redenen tot zorg. De prestaties van het Russische leger zijn tot nu toe ver onder de maat. De Wagneropstand laat een duidelijke zwakte in de controle over het hele oorlogsproces zien. De een na de andere dissident wordt aangepakt en onder volstrekt ongeloofwaardige tenlasteleggingen opgesloten. Mogelijke electorale concurrenten werd het meedoen aan de recente verkiezingen verhinderd. Dat doet het regime allemaal niet voor niets. Men is ergens bang voor. Bang dat de Russen het uiteindelijk toch niet allemaal zullen pikken. Heel voorzichtig komen de vrouwen van de opgeroepen soldaten in het geweer tegen de voortdurende schendingen van gedane beloftes over de duur van de oorlog en de lengtes van individuele dienstplicht. Een bekend gezegde luidt: je kunt sommige mensen altijd bedonderen, je kunt alle mensen een tijdje bedonderen maar je kunt niet alle mensen de hele tijd bedonderen. Ik hoop toch dat dit gezegde ook in Poetins geval opgaat. Naast alle door anderen al genoemde redenen waarom Poetin de oorlog in Oekraïne niet mag winnen, wil ik nog een laatste reden noemen. Als Poetin wint is de hoop op een democratische ontwikkeling van Rusland weer voor decennia vervolgen. Poetin mag niet winnen om voor Oekraïne en het westen zwaarwegende redenen maar ook om het Russische volk alsnog een kans te geven democratisch volwassen te worden.

Dit artikel is een gastinzending bij de Foundation Max van der Stoel. Ook bijdragen aan onze analyses en artikelen? Stuur je stuk naar info@foundationmaxvanderstoel.nl