Waarom klimaatrechtvaardigheid ook een sociale strijd is

Foto: Jay Wennington via Unsplash

In verschillende landen waar de FMS actief is, worden de excessen van klimaatverandering en vervuiling door multinationals zichtbaar – met grote gevolgen voor bevolkingen. Zij ervaren de directe gevolgen van milieuvervuiling, zoals slechte luchtkwaliteit, gekapte bossen, en waterschaarste. Dit heeft verschillende vormen van protest veroorzaakt – vaak beantwoord met hevige repressie door autoriteiten. In Nederland slaan de groene en sociaaldemocratische krachten de handen ineen bij de aankomende Tweede Kamerverkiezingen. Maar ook internationaal is de strijd tegen milieuvervuiling en klimaatverandering van sociale aard – en is samenwerking van belang. De excessen van het kapitalisme en de vrijemarkteconomie veroorzaken wereldwijd verregaande gevolgen voor weerbare gemeenschappen. Deze onrechtvaardigheid raakt de kern van internationale solidariteit en rechtvaardigheid, en ondermijnt ook democratiseringsprocessen. 

De excessen van klimaatverandering in Irak

De effecten van klimaatverandering worden door velen gezien als een toekomstig risico voor onze kleinkinderen. Dit geldt niet voor hen die nu al dagelijks te maken krijgen met de kwellende gevolgen van klimaatverandering en bijna geen andere keuze hebben dan te protesteren voor basale voorzieningen, zoals schoon drinkwater. 

Zo warmt het klimaat in Irak twee tot zeven keer zo snel op als het wereldwijde gemiddelde, wat lokale gemeenschappen extreem kwetsbaar maakt voor waterschaarste en stijgende temperaturen. In de stad Basra ontstond als gevolg van waterverontreiniging een cholera-epidemie en werden dagelijks honderden mensen in het ziekenhuis opgenomen. Ironisch genoeg is Basra het centrum van een van wereld’s grootste havens vanwaar olie wordt geëxporteerd. Waar de winsten van oliebedrijven en overheden tot in de miljarden schieten door olie-export, ziet de bevolking hier nauwelijks iets van terug. De verschroeiende hitte in deze regio is mede te danken aan de snelheid waarop fossiele brandstoffen in landen zoals Irak worden gewonnen en verbruikt.

Vanaf 2018 doken er daarom verschillende grassrootsprotesten op in Zuid-Irak. Het gebrek aan de meest basale voorzieningen werd niet meer geaccepteerd. De Iraakse autoriteiten reageerden door middel van het afsluiten van internet, willekeurige arrestaties, en buitensporig geweld waarbij minstens 31 doden vielen. In februari 2023 meldde Human Rights Watch dat milieu-activisten in Irak nog steeds worden bedreigd, lastiggevallen en willekeurig vastgehouden door overheidsfunctionarissen en gewapende groepen. Naast dat deze Irakezen tot een enorm kwetsbare groep behoren, worden zij ook nog eens onderdrukt door hun overheid. Het is daarom van groot belang om solidair te zijn met activisten die dagelijks voor betere levensvoorzieningen vechten terwijl het klimaat om hen heen op zal blijven warmen in de komende jaren. 

Een ongelijk speelveld

Elders in de wereld lijden lokale gemeenschappen sterk onder milieuvervuiling als gevolg van het handelen van grote, vaak Westerse, bedrijven. Deze groepen hebben vaak weinig tot geen macht tegenover multinationals, die vaak weinig juridische verantwoordelijk dragen en vaak zelfs belasting ontwijken via constructies in landen zoals Nederland. Dit heeft ernstige gevolgen voor burgers die onrechtvaardig worden behandeld. 

Zo kwam deze maand in Turkije een einde aan de twee jaar durende campagne om het Akbelen bos te redden, dat door energiegigant YK Energy wordt gekapt. Turkse veiligheidstroepen vielen lokale inwoners, die zich aan bomen hadden vastgeklampt, gewelddadig aan met traangas en waterkanonnen, en arresteerden een deel van hen.

Dit probleem is evenzeer zichtbaar in Tunesië, waar activisten onlangs in hoger beroep gingen tegen de lange gevangenisstraffen die hen opgelegd zijn. Deze activisten hebben gedemonstreerd tegen een enorme vuilstortplaats die, onder invloed van gigantische bedrijven, voor inwoners van het plaatsje Aguereb zorgde voor ernstige gezondheidsproblemen. 

Ook vonden er in Servië grootschalige protesten plaats tegen de lithiummijnbouw die er uitgevoerd wordt door het Engels-Australische bedrijf Rio Tinto, wier activiteiten zorgden voor grootschalige vervuiling van de nabije omgeving. Hier vonden eveneens clashes met de lokale politie plaats.

In Azerbeidzjan was het recentelijk eveneens raak, nadat de politie disproportioneel reageerde op inwoners van het dorp Soyudlu die demonstreerden tegen de vervuiling van hun leefgebied door een Brits goudmijnbedrijf. Zij ervaren ernstige gezondheidsproblemen zoals longschade, giftig drinkwater, en de onmogelijkheid om hun huizen te verlaten.

Maar ook in Nederland zien we problemen wanneer de excessen van het kapitalisme tot grootschalige milieuvervuiling leiden. De fabriek van Tata Steel in IJmuiden staat in een dichtbevolkt gebied, waarin bewoners als gevolg lijden onder een verhoogde kans op longkanker en hersenschade. Tata Steel heeft nog weinig waargemaakt van al haar beloftes om de vervuiling in te perken. 

Democratisering vereist rechtvaardigheid

Bij deze problematiek komen groene en sociale politiek bij elkaar. Waar gemeenschappen die worden geraakt door klimaatverandering en milieuvervuiling onrechtvaardig worden behandeld, en er een ongelijk speelveld ontstaat tussen bedrijven en overheden enerzijds, en lokale gemeenschappen anderzijds, is dat een voedingsbodem voor wantrouwen in democratische instituties. Democratie kan zich niet ontwikkelen in een maatschappij waarin burgers overheden en bedrijven niet tot de verantwoording kan roepen als hun bestaanszekerheid in het gedrang komt door grootschalige milieuvervuiling.Solidariteit met activisten en klimaatrechtvaardigheid voor gemeenschappen zijn daarom cruciale voorwaarden voor democratisering. Wie solidair wil strijden voor internationale democratisering, moet daarom ook strijden voor klimaatrechtvaardigheid. 

Klimaatrechtvaardigheid vereist het tegengaan van de excessen van het kapitalisme en uitbuiting van grondstoffen. Het concept van klimaatrechtvaardigheid erkent hoe de lasten van klimaatverandering oneerlijk verdeeld zijn: kwetsbare groepen, die een relatief laag aandeel hebben in klimaatverandering, ervaren vaak veel meer negatieve gevolgen van klimaatverandering dan hen die er wél verantwoordelijk voor zijn. Dit verschil gaat vaak gepaard met economische ongelijkheid op zowel nationaal als internationaal niveau. Massale extractie van grondstoffen door de mens  is dus inherent verbonden met sociale rechtvaardigheid, of eerder het gebrek daaraan.

Het tegengaan van de excessen van het kapitalisme vereist daarom sociaaldemocratische politiek, waarbij bedrijven eerlijk belast worden voor de winsten die zij maken. Wanneer er geen grenzen aan economische groei worden gesteld, zijn kwetsbare groepen hier de dupe van: niet alleen door economische ongelijkheid, maar ook door milieuvervuiling. Bedrijven moeten een eerlijke prijs betalen voor hun productie door middel van belastingen. 

Het beschermen van klimaat- en milieuactivisten die dagelijks werken voor een betere toekomst vereist groene politiek: politici die voor hen opkomen en wanpraktijken aan de kaak stellen. Wij dienen hen te ondersteunen. Inwoners verdienen zeggenschap over hun eigen omgeving en ondersteuning in het bewaken daarvan. Hierin is dus geen plaats voor arbitrair politiegeweld en het arresteren van activisten. Veiligheidsdiensten horen namelijk geen beschermers van grote vervuilers te zijn, maar moeten in het teken staan van het collectieve welzijn. Dit vraagt om zowel sociale als klimaatbewuste politiek.