“Het is een soort familieruzie”, 3,5 jaar crisis in de GCC

Donald Trump, president van de Verenigde Staten (VS), vindt het opheffen van de blokkade op Qatar een prioriteit in de laatste 70 dagen dat hij nog aan de macht is. Dit vertelde zijn nationale veiligheidsadviseur Robert O’Brien tijdens het 2020 Global Security Forum. De blokkade, opgelegd door Saudi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten (VAE), Egypte en Bahrein, wordt een crisis binnen de Gulf Cooperation Council (GCC) genoemd en is al 3,5 jaar gaande. De grote vraag is: kan de crisis met behulp van de VS echt worden opgelost? Om hier antwoord op te geven, zullen we eerst moeten kijken naar wat er precies gebeurd is.

Eind mei 2017 werden op de website van Qatar News Agency uitspraken geplaatst die zouden toebehoren aan de Emir van Qatar, Tamim Bin Hamad al Thani, waarin hij zijn steun betuigde aan Iran, Israël en verschillende terroristische organisaties. Deze uitspraken werden opgepakt door verschillende andere Arabische nieuwsbronnen en gingen zo de gehele MENA-regio over. Echter, Doha beweerde dat deze uitspraken vals waren en geplaatst zijn door hackers. Op 5 juni 2017 maakte de VAE, Bahrein en Egypte onder leiding van Saudi-Arabië bekend dat ze alle grenzen met Qatar zouden sluiten. Het vliegverkeer werd stilgelegd, de landgrenzen gesloten, via de zee mocht Qatar niet meer worden bereikt en alle staatsburgers van de vier landen werden opgedragen het land te verlaten. Qatar kreeg de kans om de blokkade te stoppen als ze zich zouden houden aan een lijst van 13 eisen. De belangrijkste hiervan waren de relatie met Iran terugdringen zodat het binnen de handelsrichtlijnen van de VS valt; de Turkse militaire basis in Qatar sluiten; de relaties stopzetten met organisaties die als terroristisch worden gezien door Saudi-Arabië, Egypte, de VAE en Bahrein; het stoppen van het inmengen in binnenlandse zaken van soevereine landen[1].

Doha weigerde echter mee te werken en claimde niks verkeerd te hebben gedaan. Het antwoord van de vier Arabisch landen was dat ze de sancties zouden doorzetten, met desastreuze gevolgen voor de Qatarese economie. Qatar werd niet alleen op macroniveau aangetast, maar ook op microniveau. Veel Qatari’s zijn getrouwd met burgers van de vier landen die de blokkade oplegde. Dit betekende dat hele families uit elkaar werden gedreven en elkaar soms al jaren niet meer gezien hebben.

Het financieren van terrorisme: “de pot verwijt de ketel”?

De grootste reden, aangegeven door Saudi-Arabië, Egypte, de VAE en Bahrein, van de sancties is dat Qatar terrorisme zou financieren en ook terroristen zou laten opereren vanuit het land, iets wat bevestigd werd in de ogen van Arabische leiders door de uitspraken op de website van de Qatar News Agency. Meerdere groepen zijn geassocieerd met Doha zoals Hezbollah, Al-Qaeda, Deash, Hamas, Al-Nusra en de Moslimbroederschap. Dit is iets dat in strijd is met de overeenkomst die de landen van de GCC gemaakt hebben in 2004 en 2013. Echter, Qatar ontkent connecties te hebben met het gros van de eerdergenoemde organisaties. De meest bekende groeperingen die Doha wel openlijk steunt zijn de Moslimbroederschap, Hamas en Al-Nusra. De Moslimbroederschap wordt niet internationaal erkent als een terreurgroep en daarom verwerpt Doha dit verwijt. Hamas daarentegen wordt door de meeste landen wel gezien als een terroristische organisatie, maar de Qatarese overheid rechtvaardigt deze connectie door te stellen dat het hen niet gaat om Hamas zelf, maar om de Palestijnen in Gaza, waar deze partij aan de macht is. Qatar is een grote financiële donateur voor de Palestijnen in zowel Gaza als de Westelijke Jordaanoever en gaat ook vaker het gesprek aan met de Israëlische overheid als bemiddelaar tussen alle partijen. De Golfstaat ontkent dus dat ze terreur aanmoedigen en stelt met alle partijen in contact te zijn om zo de belangen van de Palestijnen te behartigen. Ook connecties met al-Nusra worden niet ontkent door Doha, met als reden dat zij de groep niet categoriseren onder terreur.  

Daarenboven vinden velen het verwijt over terreursteun van Saudi-Arabië richting Qatar een geval van “de pot verwijt de ketel”, gezien het feit dat het koninkrijk zelf ook vaker beschuldigd wordt van het financieren van radicalisme en terrorisme. Zo beschuldigde de oud-premier van Irak niet alleen Doha, maar ook Riyad van het escaleren van de oorlogen in Irak en Syrië door het financieren van Soennitische-terreurgroepen. Het is een gegeven dat niet alle landen het eens zijn over welke organisaties terroristisch zijn en dit is iets wat Qatar dus gebruikt om de beschuldigingen te ontkennen. En hierbuiten, de landen die de blokkade tot stand hebben gebracht worden regelmatig bekritiseerd om hun harde regimes en beschuldigd van het schenden van mensenrechten en het financieren van terreur en oorlog, waardoor men zich af moet vragen of de sancties tegen Qatar niet hypocriet zijn.

Iran VS Saudi-Arabië: gevecht om Islamitisch leiderschap

Terrorisme wordt genoemd als hoofdreden van de blokkade tegen Qatar, maar verschillende analyses laten zien dat de vork anders in de steel zou kunnen zitten. Qatar heeft zijn relatie met Iran de afgelopen jaren verbeterd, waar veel Golflanden niet blij mee zijn. Iran is nummer één vijand van Saudi-Arabië en veel van zijn bondgenoten, zoals de VAE, en de twee landen vechten de rivaliteit uit in meerdere proxyoorlogen, in onder andere Jemen, waar elk land een andere groep steunt. De strijd tussen de twee landen is economisch en religieus, waarin beide streven om de machtigste te zijn in het Midden-Oosten. Zowel Iran als Saudi-Arabië zijn rijk aan olie en gas en exporteren dit ook. Door het verschil in populatiegrootte en leefomstandigheden van de bevolking, kiest Saudi-Arabië voor lagere prijzen en Iran voor hogere, met als gevolg een botsend beleid. De religieuze competitie heeft in essentie niet te maken met het feit dat Saudi-Arabië een Soennitisch land is en Iran Sjiitisch. Tot 1979 hadden de landen een sterke diplomatieke band, doordat ze beide een door het Westen gesteunde monarchie hadden. Dit veranderde toen er een Islamitische revolutie plaatsvond in Iran en de Shah (de koning) werd afgezet. De nieuwe leider, Sayyid Ruhollah Khomeini, bestempelde monarchieën als on-islamitisch en was tegen regeringen die gesteund werden door het Westen. Saudi-Arabië, die zichzelf als Islamitisch leider van de regio zag, voelde zich bedreigd door Iran, wat het begin werd van de proxyoorlogen. Een aanleiding om te denken dat de sancties te maken hebben met de relatie tussen Doha en Teheran is terug te vinden in één van de 13 harde eisen die Saudi-Arabië, Bahrein, Egypte en de VAE gesteld hebben om de blokkade te stoppen, namelijk het terugdringen van de relaties met Iran. 

Turkije: een vijand van Saudi-Arabië mag geen vriend van Qatar zijn

Qatar heeft niet alleen een goede relatie met Iran, maar ook met Turkije. De twee landen hebben sterke economische banden en Qatar heeft zelfs een Turkse militaire basis. Het komt vaker voor in het Midden-Oosten dat landen een militaire samenwerking hebben, maar deze specifieke coöperatie wordt door Saudi-Arabië gezien als een bedreiging. Saudi-Arabië en Turkije staan vaak lijnrecht tegenover elkaar in oorlogen. Deze oorlogen zijn nooit uitgevochten op hun eigen grondgebied, maar vinden, net zoals met Iran, plaats in proxyoorlogen, hoewel dit geval iets gecompliceerder is. Er zijn namelijk momenten geweest dat de Ankara en Riyad bondgenoten waren, bijvoorbeeld toen de oorlog in Syrië uitbrak. Beide partijen waren tegen het regime van Syrische president Bashar al-Assad en steunde daarom anti-regeringseenheden in Syrië. Een groot punt van conflict tussen Ankara en Riyad gaat voornamelijk over een ander land: Egypte. Turkije steunt de Moslimbroederschap en Saudi-Arabië ziet deze organisatie als een terreurgroep. Toen in Egypte, in 2013, voormalig president Mohamed Morsi van de Moslimbroederschap werd afgezet door de Saudisch gesteunde Abdel Fattah el-Sisi, stond Turkije weer lijnrecht tegenover Saudi-Arabië én Egypte. Ook in landen als Libië en Sudan steunen de landen rivaliserende partijen. Toch waren Saudi-Arabië en Turkije handelspartners voor een lange tijd. Dit veranderde echter toen de blokkade tegen Qatar begon en Saudi-Arabië en de VAE besloten om de handel drastisch te verminderen.

Verenigde Staten: “we zien alle neven graag weer terug aan de Thanksgiving tafel”

De VS heeft meerdere keren geprobeerd te bemiddelen in het GCC-conflict. Het land is een militair en economisch bondgenoot van zowel Qatar als de vier landen die de blokkade in stand houden. President Trump heeft aangegeven dat de sancties grote gevolgen hebben voor de Golflanden op militair en economisch gebied en dat ook de VS de gevolgen hiervan voelt. Toch is de VS drie keer in een maand tijd van standpunt veranderd over Qatar. In het begin van de crisis is er een Amerikaanse delegatie naar het Midden-Oosten gereisd, om te bemiddelen tussen de landen. Niet veel later beschuldigde Washington Doha, zoals Saudi-Arabië, de VAE, Egypte en Bahrein, toch van het financieren van terreur, om vervolgens een paar weken later een akkoord te sluiten met Qatar. Dit akkoord betrof een wederzijds initiatief om het financieren van terrorisme te stoppen. Tijdens de persconferentie van de overeenkomt, benadrukte Trump dat Qatar een goede vriend is van de VS en dat ook andere landen in de Golf, waaronder de VAE en Saudi-Arabië, meer moeten doen om terreur tegen te gaan. Het feit dat Washington, ondanks de beschuldigingen richting Qatar nog steeds zo nauw samenwerkt met Doha laat zien dat men zich wederom moet afvragen of het land daadwerkelijk intensief terreur financiert. 

Voordat president Trump het Witte Huis verlaat in januari 2021, heeft hij aangegeven nog een laatste keer te willen proberen om de GCC-crisis op te lossen, dit maakte zijn nationale veiligheidsadviseur Robert O’Brien bekend. De reden hiervoor is dat een verenigde Golfregio sterker is tegen Iran, ook een vijand van de VS, en omdat Washington op deze manier meer Arabische landen wil overhalen om normalisatie deals te sluiten met Israël, iets dat de VAE, Bahrein en Sudan de afgelopen maanden al gedaan hebben. O’Brien is optimistisch dat de sancties zullen worden ingetrokken, maar zegt wel dat het niet makkelijk zal zijn. Zo vertelde hij “Het is een soort familieruzie en deze zijn vaak het moeilijkste om op te lossen, maar we zien graag alle neven terug aan de Thanksgiving tafel, bij wijze van spreken”, refererend naar het feit dat veel van de koninklijke families in de Golfregio verbonden zijn door huwelijken.  

Behoud van de status quo is de essentie van het conflict

Het financieren van terrorisme wordt bestempeld als hoofdreden van de blokkade tegen Qatar, maar dit is misschien niet helemaal waar. Het ziet ernaar uit dat Saudi-Arabië, Egypte, de VAE en Bahrein vooral problemen hebben met de relatie die Qatar heeft met Iran en Turkije. Saudi-Arabië wil zijn rol als Islamitisch en economisch leider in het Midden-Oosten niet kwijtraken en ziet graag dat de status quo in de regio onveranderd blijft. Ook ziet het ernaar uit dat Qatar aan andere standaarden wordt gehouden dan de rest van de Golflanden. Zo wordt er van Doha geëist te stoppen met het inmengen in beleid van soevereine landen, maar Saudi-Arabië, de VAE, Bahrein en Egypte mogen dit wel in Qatar, wanneer ze het land opleggen om zijn relaties met andere landen en groeperingen te stoppen. Qatar heeft vanaf de eerste onderhandelingen, die de VS initieerde, meegewerkt om de crisis op te lossen, terwijl de andere vier landen dit weigerde, totdat Doha akkoord zou gaan met de 13 eisen.

De Golfstaten vinden dat Qatar het slachtoffer speelt en de essentie van het probleem niet wil oplossen. Gezien het feit dat Qatar niet akkoord gaat met de eisen, lijkt een verzoening uitgesloten. Bovendien heeft het land grote economische veranderingen doorgemaakt in de afgelopen jaren om ervoor te zorgen dat het de andere Golfstaten niet meer nodig heeft om te overleven. Veel van de importproducten die Qatar eerst van de andere GCC-landen kocht, worden nu uit Iran en Turkije gehaald. Ook is de kleine Golfstaat aanzienlijk meer zelfvoorzienend geworden. De blokkade heeft er dus eigenlijk voor gezorgd dat Qatar hechter is geworden met de landen die de andere vier Golfstaten juist wilde afhouden. 

Toch, ondanks dat het GCC-conflict al ruim 3 jaar gaande is, zijn de Amerikanen optimistisch om het binnen een aantal weken op te kunnen lossen. Dit lijkt onrealistisch, omdat de eerste bemiddelingspogingen niet zijn geslaagd, maar het is Trump ook gelukt om meerdere Arabische landen normalisatieakkoorden te laten sluiten met Israël, iets wat voor velen tevens als onmogelijk werd gezien. Misschien dat het de Amerikaanse president dan toch lukt om Qatar, Saudi-Arabië, de VAE, Egypte en Bahrein te verzoenen, voordat hij het Witte Huis verlaat.