De wederopbouw van Mosul door de ogen van Omar Mohammed

Bron: Anadolu Agency, Getty Images

In 2014 viel de Noord-Iraakse stad Mosul in handen van terreurgroep Islamitische Staat (IS). Wat volgde was een periode van extreme repressie, vernietiging en geweld. IS vernietigde religieus en cultureel erfgoed, vermoordde duizenden inwoners en dreef hele gemeenschappen op de vlucht. In 2017 werd Mosul bevrijd, maar de gevolgen van de bezetting zijn tot op de dag van vandaag voelbaar. De wederopbouw is complex: niet alleen gebouwen en infrastructuur moeten hersteld worden, maar ook het vertrouwen, het sociale weefsel en de culturele identiteit van de stad.

In dit interview vertelt historicus Omar Mohammed, oprichter van Mosul Eye, over zijn rol in de wederopbouw van de stad – fysiek, sociaal én cultureel. Hoe bouw je een samenleving opnieuw op na zoveel vernietiging?

Van anoniem blogger tot stem van Mosul
Toen Mosul in 2014 in handen viel van IS, werd de stad een symbool van vernietiging en onderdrukking. Het overgrote deel van de historische binnenstad – 80 procent – was verwoest tijdens de periode dat de terreurgroep IS de stad bezet hield. Maar tussen het geweld en de chaos ontstond een stem van verzet en documentatie: Mosul Eye. Opgericht door historicus Omar Mohammed, begon het als een anoniem blog waarmee hij de gruweldaden van IS vastlegde en de wereld informeerde.

Omar Mohammed was geboren tijdens een complexe periode in de oorlog tussen Irak en Iran. Hij groeide op in Mosul, een stad met een rijke geschiedenis die meer dan 2.500 jaar teruggaat en waar verschillende culturen en gemeenschappen eeuwenlang samenleefden. Hij ontwikkelde een bijzondere fascinatie voor de sociale geschiedenis van Mosul en haalde hierin zijn doctoraat. Het was ook deze geschiedenis die hij met de oprichting van Mosul Eye wilde beschermen. ‘Tijdens de IS-bezetting van Mosul voelde ik een verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat de stad haar eigen verhaal kon vertellen, niet alleen het narratief van IS,’ vertelt Mohammed. Ondanks de levensgevaarlijke situatie koos hij ervoor de gebeurtenissen in zijn stad vast te leggen en de geschiedenis te preserveren. ‘De missie was groter dan mijn eigen veiligheid,’ stelt hij.

Hoe gevaarlijk de situatie voor Mohammed was, blijkt uit de extreme maatregelen die hij moest nemen om niet op te vallen. Hij paste zijn uiterlijk en gedrag aan de normen van de IS-strijders aan en was zelfs aanwezig bij executies om getuige te kunnen zijn van de gruwelijke gebeurtenissen. Op die manier kon hij achterhalen wie de slachtoffers waren en wat hen werd verweten. Zijn inzet om deze informatie vast te leggen toont hoeveel risico hij nam om de waarheid over Mosul te documenteren.

Na de bevrijding van Mosul in 2017 maakte Mohammed de transitie van documenteren naar actief bijdragen aan de wederopbouw van de stad. ‘De vraag werd: hoe kunnen we Mosul herstellen, niet alleen fysiek, maar ook sociaal en cultureel?’

Fysiek herstel versus sociale wederopbouw
Sinds de bevrijding is veel aandacht gegaan naar de fysieke wederopbouw. UNESCO en andere internationale organisaties hebben monumentale gebouwen zoals de Al-Nuri-Moskee en Al-Hadba-Minaret herbouwd, en huizen en infrastructuur hersteld. Mohammed erkent het belang hiervan, maar benadrukt dat herstel meer is dan stenen en cement.

De herbouwde Al-Hadba-Minaret
Bron: Khalid Al-Mousily, Reuters

‘De fysieke wonden van Mosul zijn aan het helen,’ zegt hij, ‘maar er moet nu meer aandacht komen voor de menselijke dimensie van de stad. Hoe we over elkaar denken, hoe we samenleven.’ De stad heeft altijd een diversiteit aan gemeenschappen en religies gehad, maar volgens Mohammed moet het samenleven tussen die gemeenschappen actief bevorderd worden. Hij benadrukt het belang van reflectie op onze identiteit en het genieten van het leven, met aandacht voor literatuur, muziek en film.

Een van de initiatieven die hij heeft opgezet is Green Mosul, een project dat zich richt op herbebossing en stadsvergroening. Tussen 2022 en 2023 werden duizenden bomen geplant in en rondom Mosul, niet alleen om het klimaat en de leefomgeving te verbeteren, maar ook om gemeenschappen samen te brengen. ‘Een boom heeft geen religie of taal. Hij weet alleen hoe die iets terug moet geven, zoals zuurstof. Zo zouden we als samenleving moeten denken: wat kunnen we bijdragen aan elkaar?’ Green Mosul, gesteund door lokale universiteiten en overheden, blijft nog steeds jaarlijks bomen planten waarbij inwoners van alle achtergronden samenwerken. Het project symboliseert niet alleen ecologisch herstel, maar ook de mogelijkheid tot sociale vernieuwing in een stad die jarenlang in de schaduw van conflict stond. Volgens Omar Mohammed moet sociale en fysieke wederopbouw hand in hand gaan om Mosul echt te laten herstellen.

Lessen voor de toekomst
Nu Mosul tien jaar verwijderd is van de IS-bezetting, is het volgens Mohammed tijd om te reflecteren. ‘Wat hebben we geleerd? Welke benaderingen hebben gewerkt en wat moet anders?’ Hij ziet parallellen met andere door oorlog getroffen steden, zoals Aleppo in Syrië. ‘Mosul kan dienen als model voor hoe wederopbouw aangepakt kan worden, maar dan moeten we eerlijk evalueren wat wel en niet effectief is geweest.’ Een van zijn zorgen is namelijk de manier waarop de herbouwde religieuze plekken worden gebruikt. ‘Wat betekent het als we een kerk herstellen, maar er nauwelijks christenen zijn teruggekeerd naar Mosul? Dreigen we onze religieuze sites onbedoeld te veranderen in musea in plaats van actieve gemeenschappen?’ Hij pleit voor meer aandacht voor sociale cohesie en veiligheid, zodat terugkeer van diverse gemeenschappen gestimuleerd wordt.

De wederopbouw van Mosul is grotendeels afhankelijk van internationale fondsen. Mohammed benadrukt dat deze steun noodzakelijk blijft, maar dat er ook kritisch gekeken moet worden naar de effectiviteit van internationale hulp. ‘We moeten evalueren hoe de wereld reageerde op de crisis. Was de overgang van noodhulp naar structurele wederopbouw effectief?’ Ook wijst hij op de impact van recente geopolitieke veranderingen, zoals de Amerikaanse bezuinigingen op USAID, een van de grootste financiers van wederopbouwprojecten in Mosul. ‘USAID bood flexibiliteit en steun aan innovatieve projecten, vooral gericht op jongeren en gemeenschapsinitiatieven. Met de huidige bezuinigingen ontstaat er een gat dat moeilijk op te vullen is.’

Is er hoop?
Mohammed blijft voorzichtig en zegt: ‘Ik heb hoop, maar er is weinig ruimte voor optimisme.’ Het politieke landschap verandert snel, de steun kan afnemen en er blijven grote uitdagingen. Ook zegt Mohammed dat hij altijd waakzaam moet zijn ‘om ervoor te zorgen dat we de fouten uit het verleden niet herhalen.’ Maar hij heeft wel hoop voor de nieuwe generatie jongeren, die tegenwoordig makkelijk toegang heeft tot informatie en nieuwe ideeën. Daarnaast ziet hij de hernieuwde connectie tussen Mosul en Aleppo als een kans voor samenwerking. ‘Mosul heeft historisch gezien een goede binding met Aleppo. Handel, cultuur, uitwisseling – dat zijn dingen die weer kunnen groeien. Maar het vereist een langetermijnvisie.’

De strijd om Mosul te herstellen is nog lang niet voorbij. Maar dankzij mensen als Omar Mohammed blijft de stad niet alleen een plek van herinnering aan vernietiging, maar ook een symbool van veerkracht.