Bosnië & Herzegovina op een kantelpunt: Waarom Europa nu moet handelen

Foto: Dodik en Poetin in 2024 (WikiMedia Commons)

De FMS publiceert dit stuk vanuit een samenwerking van organisaties uit Nederland, die EU-integratie van de Westelijke Balkan op de kaart willen zetten. We doen dit samen met PAX, NHC, Free Press Unlimited, Stichting Nederlands-Albanese Vriendschap en Comité Humanitair Ingrijpen. Volg onze agenda voor toekomstige evenementen van dit gezelschap!

Bosnië en Herzegovina bevindt zich op een gevaarlijk kruispunt. Milorad Dodik, president van de Servische Entiteit (Republika Srpska, RS) – de kleinere van de twee entiteiten in het land – voert een grootschalige aanval uit op de constitutionele orde die na de oorlog is opgebouwd. De situatie dreigt te escaleren in een gewelddadig conflict tussen de RS-politie, die loyaal is aan Dodik, en de staatsinstellingen. Toch kan deze crisis, mits goed aangepakt, ook een keerpunt worden richting versterking van de fragiele rechtsstaat in Bosnië. De rol van Europa – en in het bijzonder van Nederland, met haar historische verantwoordelijkheid – is hierin cruciaal.

Wat gebeurt er?

Sinds het Dayton-vredesakkoord van 1995 functioneert Bosnië en Herzegovina als een gedecentraliseerde, multi-etnische staat, verdeeld in twee entiteiten: de Federatie van Bosnië en Herzegovina en de Servische Entiteit (RS). Al jarenlang ondermijnt Dodik systematisch de soevereiniteit en grondwettelijke orde van het land. Hij verspreidt etnische haat, verheerlijkt oorlogsmisdadigers, ontkent de genocide van Srebrenica, intimideert tegenstanders, en streeft openlijk naar afscheiding van RS en eenwording met buurland Servië.

In juli 2023 escaleerde Dodik zijn verzet tegen de autoriteit van de Hoge Vertegenwoordiger – momenteel de Duitse oud-minister Christian Schmidt. De staatsrechtbank van Bosnië klaagde hem aan wegens het weigeren van implementatie van diens besluiten. In februari 2025 werd hij in eerste aanleg veroordeeld tot één jaar gevangenisstraf en een zesjarig verbod op het bekleden van openbare functies. Een definitief vonnis wordt binnen drie tot zes maanden verwacht.

Als vergelding dwong Dodik de RS-instellingen tot het aannemen van wetten die de autoriteit van het Constitutioneel Hof, de staatsrechtspraak en landelijke rechtshandhaving verwerpen. Hij is begonnen met het opstellen van een nieuwe RS-grondwet, gericht op de oprichting van een eigen leger, inlichtingendienst, en het recht op afscheiding en toetreding tot een confederatie met Servië. Hoewel het Constitutioneel Hof van Bosnië grote delen van deze wetgeving opschortte, blijft Dodik met zijn gecontroleerde instellingen deze toch uitvoeren.

Dit leidde tot nieuwe onderzoeken tegen Dodik en zijn bondgenoten wegens ondermijning van de constitutionele orde. Toen zij weigerden te verschijnen voor verhoor, vaardigde de rechtbank arrestatiebevelen uit – maar geen enkele staatsinstantie slaagde erin deze te handhaven. De RS-politie, onder controle van Dodik, dreigde met geweld bij een eventuele arrestatie.

De facto staatsgreep

Deze feitelijke staatsgreep heeft de Bosnische veiligheidsdiensten tot op de rand van een gewelddadige confrontatie gebracht – tot nu toe slechts vermeden door de terughoudendheid van de nationale politie. In heel Bosnië vrezen burgers het uitbreken van geweld. Niet-Serviërs in RS, met name oorlogsterugkeerders, zijn extra kwetsbaar, nu zij niet meer worden beschermd door nationale instituties.

Ondertussen grijpt de Bosnisch-Kroatische leider Dragan Čović het moment aan om hervormingen van de kieswet te eisen die etnische verdeeldheid verder zouden verankeren. Zijn steun aan staatsinstellingen is afhankelijk van een verzwakking van hun multi-etnisch karakter, wat de fragmentatie van Bosnië versnelt.

Regionale context

De Servische president Aleksandar Vučić steunt openlijk Dodiks separatistische agenda, met steun van Rusland en Hongarije. Vučić, geconfronteerd met binnenlandse onrust na de instorting van een treinstation in Novi Sad in november, houdt zijn machtspositie stevig vast. Tegelijkertijd steunen elementen binnen de Kroatische regering stilzwijgend nationalistische Bosnisch-Kroatische leiders, wat de soevereiniteit van Bosnië ondermijnt.

Ondanks enige vooruitgang in herintegratie – via handel, visumvrij reizen en het EU-toetredingsproces – blijft de Bosnische staatsstructuur zwak. Met een minder betrokken Verenigde Staten onder Donald Trump rust het leiderschap nu op de EU.

De Hoge Vertegenwoordiger beschikt over ruime bevoegdheden: wetten wijzigen, grondwetten opschorten en ambtenaren ontslaan. Maar zonder sterke steun van de VS en met een verdeelde EU, aarzelt Schmidt om krachtig op te treden. De EU-handhavingsmissie EUFOR Althea telt 1.700 troepen (waaronder Nederlandse), recent versterkt met nog eens 300, maar het politieke draagvlak blijft beperkt.

Het gevaar van niet-handelen

Het uitblijven van actie tegen Dodik brengt het risico van constitutionele ineenstorting, het versterken van etnisch extremisme en gewapende confrontaties tussen veiligheidsdiensten – wat het pad naar een nieuw conflict kan openen. Nederland, met haar historische rol, toonde eerder leiderschap door in december 2024 de EU-toetredingsgesprekken met Servië te blokkeren. Nu moet zij opnieuw het voortouw nemen.

Wat moeten Nederland en de EU doen?

1. Versterk EU- en NAVO-steun aan Bosnië’s staatsinstellingen

• Bied diplomatieke steun tegenover Banja Luka, Belgrado, Zagreb en Boedapest.
• Lever inlichtingen en operationele ondersteuning bij een eventuele arrestatie van Dodik.
• Bereid handhaving voor van het tweede vonnis in Dodiks zaak.
• Maak duidelijk dat Dodik geen legitieme partner meer is in de EU-dialoog over Bosnië.

2. Steun de Hoge Vertegenwoordiger en zijn mandaat

• Garandeer volledige steun voor Schmidts gezag.
• Laat Banja Luka en Belgrado weten dat zolang Dodik aan de macht is, de EU Schmidt zal steunen in krachtig optreden.

3. Versterk de aanwezigheid van EUFOR Althea

• Vergroot de zichtbaarheid in RS om niet-Servische gemeenschappen te beschermen en de constitutionele orde te waarborgen.
• Bereid een geloofwaardig EU- of NAVO-alternatief voor indien Rusland een veto uitspreekt tegen verlenging van EUFOR’s mandaat in de VN-Veiligheidsraad—met vergelijkbare slagkracht als KFOR in Kosovo.

4. Zet druk op Servië en Kroatië

• Dreig economische samenwerking met Servië op te schorten zolang het Dodiks separatisme steunt.
• Steun publiekelijk pro-democratische protesten in Servië.
• Eis van Kroatië volledige eerbiediging van Bosnië’s soevereiniteit en de EU-principes.

5. Gebruik EU-toetredingsgesprekken om constitutionele hervorming te versnellen

• Steun de onmiddellijke start van EU-toetredingsonderhandelingen met Bosnië en Herzegovina.
• Geef de Europese Commissie een mandaat voor duidelijke hervormingsplannen voor democratie, rechtsstaat en instituties.
• Maak duidelijk dat constitutionele hervorming een kernvoorwaarde is: op weg naar een functionele democratie met verantwoordelijke instellingen en een werkende markteconomie.

Conclusie

Bosnië staat op een kantelpunt. Ondanks enorme druk functioneren de instituties nog steeds. De politieke oppositie in RS verzet zich tegen Dodiks plannen. Negen weken na het begin van zijn grootschalige aanval houdt de vrede stand—maar dat zal niet lang duren als Europa passief blijft. De EU—en Nederland—moeten nu handelen.