NL 
EN 
Precies een week geleden werd in Praag de historische ontmoeting tussen Max van der Stoel (1924-2011) en de filosoof Jan Patočka herdacht. Tijdens de Koude Oorlog stak Van der Stoel als Nederlands minister van Buitenlandse Zaken zijn nek uit om mensenrechtenverdedigers zoals Patočka te steunen. Onze voorzitter en oud-minister van Buitenlandse Zaken, Bert Koenders, was bij de herdenking in Praag aanwezig.
De herdenking wordt deze maand in Praag gehouden, want het was in maart 1977 in deze stad dat Max van der Stoel tijdens een staatsbezoek een historische ontmoeting had met de filosoof Jan Patočka, een vertegenwoordiger van Charta 77.
Eerder dat jaar was de Charta 77 openbaar gemaakt, een manifest voor mensenrechten en politieke vrijheid in Tsjecho-Slowakije dat de communistische regering opriep tot een constructieve dialoog. Honderden kunstenaars en intellectuelen hadden het manifest ondertekend. Ze waren niet uit op omverwerping van het regime, maar wilden ruimte maken voor vrijheid van meningsuiting en andere politieke vrijheden.
Van der Stoel stak zijn nek uit
Van der Stoel stond tijdens zijn bezoek aan Praag voor een dilemma. Een ontmoeting met Patočka zou de rest van zijn bezoek op het spel zetten – de communistische regering zou er niet om kunnen lachen. Aan de andere kant speelde Van der Stoels geweten. Als politicus had hij de mensenrechten hoog in zijn vaandel.
En dus ontving hij Patočka in zijn hotelkamer. De ontmoeting duurde slechts vijf minuten, maar was toch historisch. Het was de eerste keer dat een gezagsdrager uit het Westen tijdens een officieel bezoek aan het Oostblok iemand ontving die kritiek uitte op het regime. Van der Stoel doorbrak een diplomatiek taboe. “Hij heeft zijn nek uitgestoken,” noemt Bert Koenders het, “om de dissidenten van Charta 77 te steunen.”
De moed van Van Der Stoel was namelijk niet vanzelfsprekend. De Franse president Valéry Giscard d’Estaing en de West-Duitse Bondskanselier Schmidt vroegen zich destijds openlijk af of dat nou wel zo verstandig was, het schofferen van de Tsjecho-Slowaakse autoriteiten.
Max van der Stoel (rechts) in gesprek met Jan Patočka (midden)
Een tragische afloop
De regering in Praag ontstak dan ook in woede. Een ontmoeting tussen Van der Stoel en president Gustáv Husák werd afgelast; ook de rest van het staatsbezoek viel in het water. Een interview met Van der Stoel op de staatstelevisie werd geknipt. Het stuk waarin hij over Patočka’s recht op vrije meningsuiting spreekt, werd niet vertoond.
Voor Patočka, die met zijn gezondheid worstelde, liep het avontuur nog slechter af. Koenders spreekt van “een tragische afloop.” Na urenlange ondervragingen door de geheime dienst moest Patočka in het ziekenhuis worden opgenomen. Twee weken later bezweek hij aan een hartaanval.
De dood van Patočka schokte Van der Stoel diep. Tijdens een interview voor de documentaire De Stille Diplomaat zou hij tegenover interviewer Michael Ignatieff met tranen in de ogen bekennen dat hij zich medeverantwoordelijk, zelfs schuldig voelde.
Bert Koenders legt bloemen bij het monument in het Max van der Stoel-park in Praag
De Tsjecho-Slowaken sloten Van der Stoel in hun hart
Maar het dappere gebaar van Van der Stoel werd er niet minder om gewaardeerd. Het werd indertijd in zowel West- als Oost-Europa als een sensatie beschouwd. Het was wereldnieuws. De Tsjecho-Slowaken, die in 1989 met hun Fluwelen Revolutie een eind maakten aan de dictatuur, sloten Max van der Stoel in hun hart.
In 2014 werd in Praag een park naar de oud-minister vernoemd. Het ‘Maxe van der Stoela’-park grenst aan een boulevard die naar Patočka is genoemd. “Als voorzitter van de Max van der Stoelstichting ben ik ongelofelijk vereerd om daar bloemen te leggen in het park dat naar hem vernoemd is,” zegt Koenders over de herdenking.
Bert Koenders (midden) in gesprek met Filip Karfik (rechts)
“De wereld heeft meer Max van der Stoels nodig”
Op het programma in Praag stond ook een gesprek tussen Koenders en Filip Karfik, hoogleraar, filosoof en expert over het leven en gedachtegoed van Jan Patočka. Het onderwerp van het gesprek was het leven en motivatie van Max van der Stoel en Jan Patočka.
“Ik wil met het gesprek Max van der Stoel in de tijd tóén plaatsen – toen hij opkwam voor de dissidenten van Charta 77 – maar ook in het nú,” zegt Koenders. “In een tijd van Navalny, een tijd waarin er zo veel beweging is, helaas, tegen de democratie en voor dictatuur.”
“De wereld heeft veel meer Max van der Stoels nodig,” vervolgt hij. “Elke minister van Buitenlandse Zaken zou een lans moeten breken voor de politieke en sociaal-economische mensenrechten. Denk aan de oorlog in Oekraïne, conflicten in de wereld, maar ook binnen de Europese Unie in Hongarije.”
“Daarnaast kan het wel degelijk effect hebben als je opkomt voor de mensenrechten – denk aan Polen, waar een positieve omwenteling is geweest. Maar dan moet je wel je nek uitsteken. Van der Stoel deed dat.”
