The People vs. Dow Chemical

Twee meisjes die water halen in de wijk naast de voormalige Union Carbide fabriek @Giles Clarke

Dit artikel is verscheen oorspronkelijk op Vice Versa.

Veertig jaar geleden is er in India tonnen aan giftig gas uit een fabriek gelekt, met duizenden doden tot gevolg – en nu, in 2024, staat Dow Chemical tegenover de slachtofferorganisaties in de rechtbank. Tulika Bansal vertelt: ‘De mensen worden nog stééds heel ziek.’

Bhopal, 1984: in de nacht van 2 op 3 december lekt er 27 ton giftig gas uit een roestende chemische fabriek van Union Carbide – een half miljoen inwoners wordt eraan blootgesteld, tienduizend mensen overlijden direct. Sindsdien stijgt het slachtoffertal met minstens vijftienduizend, hoewel organisaties voor nabestaanden het anderhalf keer hoger schatten. Meer dan honderdvijftigduizend mensen lijden nog steeds aan door de ramp ontstane problemen en daaropvolgende besmetting: ademhalingsziekten, reproductieve-gezondheidsklachten, lever- en nierstoornissen en verschillende soorten kanker.

Union Carbide ruimt de vervuilde omgeving niet op, alleen voor direct aantoonbare overledenen wordt een magere schadevergoeding betaald. Dow Chemical Company neemt in 2001 Union Carbide over en daarmee is de kans op gerechtigheid voor de slachtoffers vervlogen… of toch niet? Veertig jaar later, in januari 2024, staan Dow Chemical en de organisaties die slachtoffers van de gasramp behartigen tegenover elkaar in de rechtbank.

We spraken met expert Tulika Bansal over de zaak en over waarom dit onrecht niet vergeten mag worden. Ze werkt al meer dan zestien jaar aan het verband tussen mensenrechten en het bedrijfsleven, vanuit verschillende invalshoeken. In januari was ze bij een rechtszaak aanwezig over de verantwoordelijkheid en de toegankelijkheid van de Indiase rechtbank naar Dow Chemical over de schade die is geleden.

Aanhoudende ramp

Waarom in 2024 nog een rechtszaak over een ramp uit ’84? In de woorden van Bansal: ‘omdat de rechtvaardigheid ontbreekt’. Dow Chemical heeft zeventien jaar ná de ramp Union Carbide gekocht en daarmee ook zijn bezittingen en schulden overgenomen, en ook lopende rechtszaken en aansprakelijkheid – alleen neemt Dow geen verantwoordelijkheid voor de situatie in Bhopal.

In 2024 is het bedrijf eindelijk voor de Indiase rechter verschenen over de toegankelijkheid van de rechtbank in Bhopal om een zaak te horen waarin Dow Chemical gedagvaardigde is. ‘Dow weigert de aansprakelijkheidsclaim,’ zegt Bansal, ‘omdat de rechtbank in Bhopal geen jurisdictie zou hebben op deze zaak. Ook claimt het bedrijf dat Union Carbide, naar aanleiding van een eerdere rechtszaak, al een schadevergoeding heeft betaald, maar die was alleen beschikbaar voor wie kon bewijzen bij de ramp aanwezig te zijn geweest.

‘Naderhand ontving ruim negentig procent van de slachtoffers een magere schadevergoeding van 25.000 roepies, wat vandaag de dag zo’n 280 euro is, en nabestaanden van dodelijke slachtoffers kregen ruim tweeduizend euro. In 2004 werd nog een soortgelijk bedrag uit de resterende pot met compensatiegelden uitgekeerd, maar dat was bij lange na niet dekkend en betrof ook niet de overige en toekomstige slachtoffers die in ’84 door de gaswolk zijn getroffen, of degenen die door het vervuilde water nu nog steeds gezondheidsproblemen ondervinden.

‘Nog steeds lekken er giftige stoffen van de voormalige Union Carbide-fabriek, die in de buurt liggen opgeslagen, in zogeheten solar evaporation ponds. Het merendeel van het giftige materiaal, geschat op duizenden tonnen, zit nog altijd in ondergrondse kuilen die een vijfde van het terrein opmaken – en mensen worden dus nog steeds heel ziek.

‘Ik heb verhalen gehoord van vrouwen die nog jong waren toen de ramp gebeurde, en die op latere leeftijd wel zes miskramen hebben gehad en geen kinderen kunnen krijgen. Kinderen van slachtoffers worden nog steeds met verschillende handicaps geboren, en dat is de tweede of derde generatie na de ramp. Het zijn genetische problemen die ze doorgeven en daar wordt niets aan gedaan.’

De overheid erkent die mensen niet als slachtoffers van de ramp en zo krijgen ze dus geen medische ondersteuning en geen vergoeding voor medische kosten. Tulika Bansal vertelt dat het in de huidige rechtszaak vooral erg opviel hoe groot het machtsverschil was.

‘Eén advocaat voor de slachtoffers tegen een team van twaalf duurbetaalde advocaten van Dow Chemical’, zegt ze. ‘Een van de advocaten is per privéjet naar Bhopal gevlogen, waardoor het commerciële vliegtuig met de advocaat van de slachtoffers niet op tijd kon landen – dit is een zaak tussen Big Business en de kleine vrouw die geen macht en geen stem heeft.’

 ‘We willen wetten op wereldwijd niveau’

Internationale wetgeving kan in dit soort conflicten ook een rol spelen: er bestaan niet-bindende instrumenten, zoals de VN-richtlijnen voor bedrijven en mensenrechten, de Oeso-richtsnoeren en de resolutie over een veilige en gezonde werkomgeving van de Internationale Arbeidsorganisatie. Maar wat de tragedie in Bhopal laat zien is dat er méér nodig is dan niet-bindende afspraken.

Wetgeving was op EU-niveau in de maak, met de zorgplichtwet of de Corporate Sustainability Due Diligence Directive. ‘Die zou ervoor zorgen dat grote bedrijven met een bepaald aantal werknemers en een zekere winst moeten aantonen wat ze voor het milieu en mensenrechten doen, en dat ze aansprakelijk gesteld kunnen worden’, zegt Bansal.

Of in de woorden van de initiatiefnemer van de wet, de Europarlementariër Lara Wolters: een anti-wegkijkwet. Bansal: ‘Zulke wetgeving kan ervoor zorgen dat er in de hele keten aandacht komt voor het thema mensenrechten. Bedrijven moeten dan wereldwijd energie aan het verbeteren van de mensenrechten en de standaarden van productie en werk wijden – dit soort wetgeving is de toekomst.’

De vraag is nu of de wet er nog komt. Hoewel er een akkoord over is bereikt, trokken een paar lidstaten vorige maand onverwacht hun steun in, hoogstwaarschijnlijk beïnvloed door de lobby van grote bedrijven. Alleen als de tekst wordt aangepast, weer door het parlement wordt goedgekeurd, en dan wèl steun van de lidstaten krijgt, is het voorstel nog te redden.

Gelukkig bestaat er al dergelijke wetgeving op nationaal niveau: in Frankrijk en Duitsland, bijvoorbeeld. Ook lopen er al een aantal rechtszaken tegen grote bedrijven, door werkgeversorganisaties of door ngo’s aangespannen die de rechten van getroffen gemeenschappen behartigen.

Tulika Bansal is hoopvol. ‘Ik wil in zulke wetgeving geloven,’ zegt ze, ‘omdat die geïmplementeerd wordt in landen waar het wel werkt, waar weinig corruptie is, waar wel naar de slachtoffers wordt gekeken – want als dit soort wetgeving er in Europa komt, zal het effect hebben op mensenrechtenschendingen in de ketens die tot buiten het continent strekken.

‘Zoals de schendingen van de rechten van werknemers in sweatshops en gemeenschappen zoals in Bhopal. Veel bedrijven passen zich alleen aan vanwege de risico’s: reputatie- en financiële schade, gevangenisstraf en boycots. Rechtszaken tegen bedrijven, met verantwoordelijkheid naar bestuurders en directeuren toe, kunnen voor een afschrikkend effect zorgen.’

Met name het recht op herstel voor slachtoffers is een belangrijk onderdeel van zulke wetgeving, maar bedrijven moeten vooral hun businessmodel aanpassen, met als doel de mensenrechten en de duurzaamheid te bevorderen.

Dat is wat experts van de Verenigde Naties ook beargumenteren. Zo zei Baskut Tuncak, de VN-rapporteur voor dit onderwerp, bij de 35ste gedenkdag van de ramp in Bhopal: ‘Er blijven tragedies plaatsvinden die te voorkomen zijn, omdat de chemische industrie haar verantwoordelijkheid weigert te nemen voor het respecteren van mensenrechten, en niet alleen als het zo uitkomt.’

De toekomst van Bhopal

De uitspraak in de zaak is opgeschort naar maart, met een andere rechter – een daaropvolgende rechtszaak is nog niet aan de orde. Bansal zegt dat zo’n zaak, waarbij Dow gehoord moet worden op de inhoud, noodzakelijk is voor het verkrijgen van genoegdoening voor de slachtoffers en nabestaanden.

‘Het gaat eerst om de erkenning dat Dow door de overname van Union Carbide zich als speler in deze juridische strijd heeft verwikkeld, en daarna over het betalen van meer schadevergoedingen aan de slachtoffers van toen en nu, en het saneren van de verontreinigde grond. Dan hoop – en denk – ik dat het kan leiden tot rechtvaardigheid voor de slachtoffers.’

De gasramp in Bhopal is de grootste in zijn soort ooit. In plaats van in de vergetelheid te raken, zou hij moeten worden gebruikt als waarschuwing en als voorbeeld van wat er nodig is om de aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid van bedrijven te bewerkstelligen. Laat de VN, de Oeso, de Europese Unie en multinationals meekijken met de ontwikkelingen in de zaak en samen ambitieuze richtlijnen en wetgeving implementeren die mensen en natuur wel beschermen – en laten we hopen op een goede uitkomst van deze slepende affaire in Bhopal.

Doneer aan de International Campaign for Justice in Bhopal of aan het Bhopal Medical Appeal, dat kosteloos medische zorg aan slachtoffers van de gasramp verleent. Zie hier als je meer over eerlijke handel en het belang van mensenrechten wil weten